Մովսես Քեշիշյան. «Պետք է արմատավորել վերադարձի գաղափարը»

Իրանի հայ համայնքը Մերձավոր ու Միջին Արևելքի հնագույն և ամենախոշոր համայնքներից է։ Իրանահայ համայնքը բացառիկ է նրանով, որ եթե Մերձավոր Արևելքի մի շարք երկրներում հայ համայնքները հիմնականում ձևավորվել կամ վերակազմավորվել են նոր և նորագույն ժամանակներում, հատկապես Հայոց ցեղասպանությունից և Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումից հետո, ապա Իրանի հայ համայնքը գոյություն է ունեցել հնուց ի վեր՝ աչքի ընկնելով որպես կատարելապես ձևավորված ու հաստատուն համայնք։

Իրանահայ համայնքի արդի խնդիրների, հեռանկարների, ինչպես նաև համայնքի առջև կանգնած կարևորագույն մարտահրավերների մասին «Ժամ» ամսագրին պատմում է «Արաքս» շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր Մովսես Քեշիշյանը: 

 

— 1987 թվականի մարտին հրատարակվել է «Արաքս» թերթի անդրանիկ համարը՝ որպես ամսաթերթ: Հիշատակեմ, որ թերթի առաջին երեք համարները հրապարակվել են «Արազ» անունուվ, իսկ չորրորդ համարից  սկսած, քանի որ նույն անունով մի թերթ էր գրանցվել Թավրիզում, մենք, օրենքի պահանջին հետևելով, թերթի անունը փոխեցինք՝ դարձնելով «Արաքս»:

Թերթը հիմնադրվել է մի խումբ երիտասարդների կողմից, որոնք զորակցում էին հիմնականում Սփյուռքում մղվող հայկական նորագույն ազատագրական պայքարին ու այդ պայքարի միջոցներից մեկն էլ համարում էին մամուլը: Թերթը կառավարվում է խմբագրական կազմի կողմից, որն ի սկզբանե գլխավորում եմ ես: 

 

— Հիմնական նպատակը հայ ժողովուրդի ոտնահարված իրավունքների հարցի բարձրացումն է և այդ ուղղությամբ հայկական ներուժի կազմակերպումը, ինչը ներառում է մի շարք խնդիրներ. հայապահպանթյուն, հայոց իրավունքների հետապնդում, Հայաստան-Սփյուռք տրամաբանական հարաբերությունների կայացում և զարգացում, հայության հետ ուղղակի կամ անուղղակիորեն առնչվող տարածաշրջանային և միջազգային անցուդարձերի վերլուծություն,  օտարներին հայ ժողովրդի պատմությանը, մշակույթին և պահանջներին ծանոթացում։ Այս խնդիրների շարքում մեզ համար յուրահատուկ տեղ է գրավում առողջ հիմքերի վրա ՀՀ պետականության կայացումն ու զարգացումը: 

 

—Իրանում «Արաքս» շաբաթաթերթից բացի տպագրվում են բարերար Լևոն Ահարոնյանի «Յոյս» անկախ երկշաբաթաթերթը, ՀՅԴ օրգան «Ալիք» օրաթերթը, «Պայման» եռամսյան։ Վերջին երեքն ունեն նաև իրենց կայքէջերը, որոնք, իհարկե, լրատվության առումով աշխույժ չեն: Բացի սրանցից, գործում են նաև Թեհրանի և Սպահանի հայոց առաջնորդարանների ու նաև «Իրանահայեր», «Հայելի» և «Արաքս» կայքէջերը՝ հայերեն և պարսկերեն լեզուներով: Կա նաև պետական հայերեն ռադիո ժամ որ ամենօրյա մեկժամյա հաղորդում է սփռում:

Կուսակցական մամուլը, այս դեպքում՝ «Ալիք»-ը և «Պայման»-ը, սնվում են համայնքի բյուջեի հաշվին, իսկ ոչ կուսակցական մամուլը, ինչպես երևի աշխարհի տարբեր կողմերում հրատարակվող հայ մամուլը, նյութական ահռելի դժվարությունների է դիմակայում: Փաստորեն, համայնքի հաստությունը ամբողջ համայնքին ծառայելու փոխարեն, օգտագործվում է ի շահ հատվածական նպատակների, համերաշխության փոխարեն՝ տարաձայնությունների խորացման: 

 

— Սփյուռքահայ մամուլի համար մնայուն մտահոգիչ հանգամանքներ են պրոֆեսիոնալիզմի պակասը ու դրանից ավելի կարևոր՝ ընթերցողի պակասը: 

 

 — Իրանահայ համայնքը, որպես սփյուռքահայ ամենահին համայնք, ունի իր յուրահատկությունները: Հայ արհեստավորները, ճարտարապետներն ու վաճառականներն առանցքային դեր են ունեցել Իրանի նախկին մայրաքաղաք Սպահանի կառուցման, նաև Հնդկաստանից ու Չինաստանից Մետաքսի ճանապարհով դեպի Եվրոպա հասնող առևտրական եզակի գործունեության մեջ: Իրանահայ համայնքն իր զարգացման ճանապարհն անցել է Իրանի ժողովրդի հետ միասին՝ ապրելով գյուղական կյանքով, ապա տեղափոխվելով քաղաք։ Մայրաքաղաք Թեհրանի հիմնադրման ժամանակից ի վեր համայնքը հաստատվել է այստեղ, կառուցել է իր առաջին եկեղեցին ու դպրոցը, մեծ դեր է ունեցել երկրի զարգացման տարբեր բնագավառներում՝ վայելելով պարսիկ ժողովրդի հարգանքը:

Ինչ վերաբերում է համայնքի խնդիրներին, դրանք կարելի է բաժանել երկու մասի՝ արտաքին և ներհամայնքային: Արտաքինի առումով կարելի է նշել երկրում տիրող տնտեսական և հասարակական հարցերը, որոնք ինչ-որ չափով ազդում են արտագաղթի վրա, ինչի հետևանքով  համայնքը նոսրանում է, աշակերտության թիվը՝ պակասում, դպրոցները՝ փակվում։ Իսկ ներհամայնքային առումով ամենակարևորը  համայնքի կառավարման համակարգի հարցն է: 

 

— Ցավոք պիտի նշել, որ իրանահայ համայնքի մեծ մասը վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում արտագաղթել է։ Պատճառը նախ և առաջ պատերազմն ու տնտեսական ճգնաժամն են, ինչպես նաև, իհարկե մեր գնահատմամբ, Թուրքիա-Իսրայել համաձայնած ընդհանուր ծրագիրը, որի շրջանակներում «Հայազ» հրեական կազմակերպության միջոցով, Ավստրիայի իշխանությունների հանցավոր համագործակցությամբ և հայ համայնքի ղեկավարության լուռ մեղսակցությամբ շատերը արտագաղթել են, և իրանահայ համայնքը կորցրել իր նախկին թվաքանակը: Թեև չեմ կարծում, որ համայնքը իսպառ վերանա, բայց բնական է, որ քանակի կտրուկ նվազումը իր անհերքելի ազդեցությունն է թողնում համայնք- պետություն հարաբերությունների վրա:

Մյուս կողմից, ցավով պիտի հիշատակել, որ համայնք-պետություն հարաբերությունները, 1956 թվականի Հայ եկեղեցու պառակտումից ի վեր, վերածվել են Դաշնակցություն- պետություն հարաբերության, ինչի հետևանքով անդառնալիորեն վնասվել է առաջին հերթին համայնքը, ապա՝ հայ-իրանական հարաբերությունները, իսկ  ժամանակ առ ժամանակ նաև Հայաստանը: 

 

— Կարծում եմ՝ ամենաառաջին մարտահրավերը հենց արտագաղթն է, որից ոչ միայն վնասվում է համայնքը, այլ նաև Իրանը և մանավանդ Հայաստանը, որին լքում, միայնակ է թողնում նրա անմիջական հարևանության սփյուռքահայ համայնքը:

Իսկ երկրորդը՝ համայնքի անարդար ղեկավարության հարցն է, որը բնորոշվում է համայնքի ունեցվածքի թալանով, ունեցվածքի կուսակցականացմամբ և ազգային շահերը կուսակցականին ստորադասելով։ 

 

— Համայնքում պաշտոնապես գրանցված որևէ հայ քաղաքական խմբավորում գոյություն չունի: Ոչ պաշտոնական կերպով աշխատում են Հայկական ժողովրդային շարժումը և Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը։ Հայկական եկեղեցիներից հիմնական տեղ է գրավում Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին, Հայ Կաթողիկե եկեղեցին ու Հայ Ավետարանչական եկեղեցին, իսկ աղանդավորական եկեղեցիներից որոշակի աշխույժ գործունեություն է ծավալում Աստծո ժողովուրդ խումբը: 

 

— Հիմնական մտահոգությունը Համայնքի՝ աստղաբաաշխական թվերի հասնող հարստության թալանն է ՀՅԴ-ի կողմից, և համայնքի ղեկավարման հետամնացությունը: Առկա են մանկավարժական և կրթադաստիարակչական լուրջ խնդիրներ, որոնց պատճառով իջել է հայկական դպրոցների մակարդակը, ինչի հետևանքով բազմաթիվ հայ աշակերտներ հաճախում են ոչ հայկական դպրոցներ:

Համայնքի ղեկավար կազմում տեղ չունեն այլախոհները, որի արդյունքում համայնքում հանգանակված օգնությունները փոխարեն ուղորդվեն Հայաստանին, Արցախին, Ջավախքին կամ այլուր, վերջիններիս անունով հանձնվում են այդ հասցեներում հաստատված դաշնակցական կուսակցական կառույցներին: Ի միջի այլոց, նման ճակատագրի արժանացան նաև 1988 թ. դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժից տուժածների օգնության համար հանգանակված հսկայական գումարները: 

 

— Մինչ 1956 թվականը, երբ իրանահայ երեք թեմերը ենթարկվում էին Ս. Էջմիածնին, եկեղեցին պահպանում էր իր անկախությունը, և համայնքն ուներ հնարավորություն՝ բնական տարակարծություններով հանդերձ, ընդհանուր հարցերի շուրջ միասնական դիրքորոշում ձևավորելու։ Սակայն հիշյալ թվականից հետո համայնքը միաբևեռ վիճակ է ստացել, և հակառակ ժողովրդի մեծամասնության ցանկության՝ միասնական կերպով հանդես գալու առիթներ հազվադեպ են ստեղծվում... 

 

— Պարսիկ ժողովուրդը միշտ էլ հարգալից է վերաբերվել իր հայ հարևաններին, իշխանությունները՝ նույնպես: Եթե հաշվի չառնենք Իսլամական հեղափոխության առաջին տարիները, երբ իշխանությունները դեռ չէին գտել իրենց տեղը և երբ երկրում հաստատվեցին թյուր օրենքներ, ընդ որում նաև մեր հայ պատգամավորի մեղսակցությամբ, օրինակ՝ սպանությունների դեպքում «արյան գնի», կտակի, ժառանգության և այլն։ Այս ամենի հետևանքով կրոնական փոքրամասնությունները դատական ատյաններում հայտնվեցին խտրական վերաբերմունքի առաջ, և հայկական դպրոցները որոշ դժվարությունների դիմաց կանգնեցին։ Սակայն ավելի ուշ մի շարք հարցեր կարգավորվեցին, որոշներն էլ կարգավորման ընթացքի մեջ են: 

 

— Դժբախտաբար՝ ոչ, որևէ հայ չկա պետական, գործադիր և դատական կառույցներում: Թեև չկա նաև արգելող օրենք այս հարցում: Իրանահայությունը երկրի Ազգային ժողովում՝ Իսլամական մեջլիսում, ունի երկու պատգամավոր: Երկրում աշխատում են հայ փաստաբաններ: Վերջին տարիներին օրակարգ է բերվել նաև պետական ապարատում փոքրամասնությունների ներկայության հարցը, և չեն բացառվում հավանական փոփոխությունները: 

 

— Թեմի բարձրագույն մարմինը, ինչպես արձանագրված է կանոնագրքում, Պատգամավորական ժողովն (ՊԺ) է, որի աշխարհական անդամներն ընտրվում են ժողովրդի ուղղակի, փակ քվեով, իսկ հոգևոր անդամները, որոնք կազմում են ՊԺ-ի մեկ յոթերորդը, ինքնընտրությամբ (ՊԺ 54 անդամներից  8-ը հոգևորականներ են. յոթը քահանա, գումարած թեմի առաջնորդը, որն ի պաշտոնե նախագահն է նաև բոլոր ազգային կառույցների): Իսկ թեմի գործադիր մարմինը՝ Թեմական խորհուրդը, ընտրվում է ՊԺ-ի կողմից: Այդ ընտրությունն իրականանում է համայնքային ամբողջական վերահսկողությունից հեռու: 

 

— Արդյունավետությունն այստեղ հարաբերական խնդիր է, վատ աշխատող մեքենային էլ հնարավոր է մեքենա կոչել: Չի կարելի ասել, թե ազգային կառույցների գործունեությունն Իրանում ապարդյուն է, բայց համայնքի և հայության պահանջներին անհաղորդ կառույց է: Կառույցների արդյունավետությունը պայմանավորված է, դրանց անաչառ ձևավորումով և թափանցիկ գործունեությամբ: Հակառակ դեպքում ժամանակի անիվն իր տակ կփշրի իրականություն թվացող պատրանքը:

 

— Ցավ ի սիրտ, նոր սերունդը խարխափումների մեջ է ու հաճախ ավելի առաջնային է համարում անձնականը, քան հավաքականը, հայրենասիրությունը։ Այստեղ, իհարկե, պետք է խոստովանել, որ մեղքի և պատասխանատվության մեծ բաժինը հասցեագրվում է նախորդ սերնդի՝ համայնքի ղեկավար մարմնի անհոգատարությանն ու սիրո կենարար ուժի նկատմամբ թերահավատությանը, ՀՀ մերօրյա իշխանությունների և այլ քաղաքական դերակատարների մեծամասնության դրսևորած վարքագծին ու անհասունությանը: Մյուս կողմից՝ Արցախում տեղի ունեցած ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո մեծ թվով երիտասարդներ մեզ հետ կապվելով ցանկություն էին հայտնում ռազմաճակատ մեկնելու, ինչին նաև ականատես եղանք մի շարք հայկական այլ համայնքներում և մանավանդ Հայաստանում: Այս իրողությունը կրկին փաստում է, որ երիտասարդությանը մեղադրելը սեփական մեղքն ու անհոգատարությունը քողարկելու միջոց է միայն: 

 

— Կապերը նախնական չոր հաշվարկներով հիանալի են: Օրական երեք ավտոբուս է Թեհրանից Երևան մեկնում և շաբաթական միջին հաշվով իրականացվում է ութ չվերթ, իսկ տուրիստական եղանակներին՝ էլ ավելի: Մեծ թվով իրանահայեր բնակարան ունեն Հայաստանում: Սակայն այս բոլորը դեռ չի նշանակում որ համայնք-ՀՀ հարաբերությունները լավ կամ գոհացուցիչ են: Թեև պատասխանատվությունը երկուստեք է, սակայն ՀՀ պետական կառույցներում տիրող ծանոթ անառողջ և խնդրահարույց մթնոլորտը չի կարող խրախուսող գործոն լինել  համայնք-Հայաստան հարաբերությունների խորացման և ծավալման համար, այնինչ՝ պետք է արմատավորել վերադարձի գաղափարը։ Սիրիայի և Իրաքի ահռելի պատերազմից հետո Հայաստանում ապաստանած մեր հայրենակիցների նկատմամբ վերաբերմունքը նշվածի լավագույն ապացույցն է:

Սփյուռքահայության նկատմամբ ՀՀ իշխանությունների առողջ վերաբերմունքի սկիզբը կարելի է համարել այն, երբ Հայաստանից զանգվածային արտագաղթի նկատմաբ ՀՀ  իշխանությունները պարկեշտ վարքագիծ և քաղաքական կամք դրսևորեն:

ՀՀ  իշխանությունները և Սփյուռքի նախարարությունը պետք է դադարեն սփյուռքահայերին դիտարկել որպես տուրիստներ: Նույն կերպ նաև սփյուռքահայերը: 

 

— Թեև իրանահայությունը մեծավ մասամբ ինտեգրված է երկրի տնտեսական և հասարակական կյանքում, սակայն կրոնի տարբերության գործոնը պատճառ է դառնում, որ հայությունը պահպանի իր ազգային ինքնությունը, մինչդեռ արևմտյան երկրներ արտագաղթող հայերի դեպքում կրոնի համանմանությունը ճիշտ հակառակ դերն է կատարում՝ կարճ միջոցում խաթարելով և՛ հայկական մշակույթը, և՛ ազգային ինքնագիտակցությունը: 

 

— Բարեբախտաբար դա այդպես է: Սակայն կան և՛ հաջողություններ, և՛ դժվարություններ: Դժվարությունների մեծ մասը, կարծում եմ, ինչպես ՀՀ քաղաքացիների մեծամասնության համար, առաջանում է մենաշնորհյալների ապօրինի գործունեության հետևանքով՝ հարուցելով հարկային, մաքսային և դատական խոչընդոտներ: 

 

— Թափանցիկությունը, որը նեխածությունը վերացնելու հիմնական միջոցն է: Ժողովրդավարական պայմանների ստեղծումը համայնքի կառույցներում, եկեղեցու և եկեղեցականների փրկումը կուսակցության ճիրաններից... 

 

— Թեմական խորհուրդը կազմված է 11 հոգուց, ընդ որում՝ հիմնականում դաշնակցական կամ այդ կուսակցության ենթակա անձինք: Իսկ Պատգամավորական ժողովը կազմված է 54 հոգուց՝ հետևյալ բաժանումով. 8-ը՝ հոգևորականներ, 41-ը՝ Թեհրանի պատգամավորներ, 5-ը՝ թեմին ենթակա Սարի, Ռեշտ, Էնզելի, Գորգան, Արաք քաղաքների պատգամավորներ:

Հավելեմ՝ հարանվանությունները (հայ Կաթողիկե և Ավետարանական համայնքները) ՊԺ-ում և ԹԽ-ում ներկայություն չունեն: 

 

— Հանգուցային դեր ունեցողներ չկան։ Կան հասարակական, գիտական համալսարանական ասպարեզներում աշխույժ դերակատարություն ունեցող անձինք։ 

 

— Երկրի Սահմանադրական օրենքը որևէ մեկին չի արգելում քաղաքականությամբ զբաղվել, սակայն այդ ասպարեզ մուտք գործելու համար պետք է փնտրել այնպիսի խմբավորում, կուսակցություն, որում կրոնը առաջնային տեղում չլինի, ինչը փաստորեն գոյություն չունի: Այդուհանդերձ կան հայ մարդիկ, որոնք քաղաքական-հասարակական դաշտում աշխատելու ցանկությամբ՝ մոտենում են բարեփոխական լոզունգներով առաջնորդվող խմբերին: Հիշատակելու արժանի է, որ վերջին տարիներին որոշ հայ անհատներ քաղաքային խորհուրդներին մաս կազմելու ցանկությամբ՝ առաջադրում են իրենց թեկնածությունը, որն ինքնին դրական քայլ կարելի է համարել այդ առումով: 

 

— Համայնքի գոյությունն ինքնին Իրանում աշխատող քաղաքական ուժերի համար ազդեցիկ գործոն է, որպեսզի նրան հաշվի առնեն։ Մյուս կողմից՝ համայնքի բարի համբավը թույլ է տալիս պետական կողմին ներկայացնել որոշակի պահանջներ... Իսկ քաղաքական զարգացումների վրա ազդեցությունը սահմանափակ է: 

 

— Երևի միակ հարցն այստեղ կարող է լինել մշակութայինը: Բայց կասկածից վեր է, որ, եթե ՀՀ իշխանությունները նորմալ աշխատեն, ինքնաբերաբար, օգնած կլինեն ոչ միայն Հայաստանին, այլ նաև իրանահայությանը և սփյուռքահայ բոլոր համայնքներին... 

 

— Կարելի է ասել բոլոր իրադարձություններն էլ արձագանք են գտնում մեզ մոտ: Իսկ համայքում, ինչպես երևի նաև Հայաստանում, բացասաբար են ընկալվում կամայականություններն ու անօրինությունները, քաղաքական լծակները սեփական շահերի համար չարաշահումը: 

 

— Ինչպես արդարացիորեն հիշատակեցիք, Հայաստանի ու Իրանի հարաբերությունները գալիս են պատմության խորքից, և այդ արմատները խրված են երկու ժողովուրդների քանի հազարամյա պատմության խորքերում: Տեսանելի ապագայում նույնպես, ռազմավարական նշանակությամբ հարցերը երկու պետություններին միացնում է միմյանց: Այդուհանդերձ, աներկբա կարելի է ասել, որ երկու երկրների հարաբերությունների մակարդակը տնտեսական առումով չի համապատասխանում քաղաքականին, և մանավանդ՝ բարեկամության խորությանը։ Դրական տեղաշարժի համար պատասխանատվությունը երկուստեք է: 

 

— Ճիշտ մատնանշում է: Կարող է և մասամբ կատարվում է: Մշակութային դարավոր  ընդհանրությունները, և իրանահայի բարի համբավն ու հարգված անունը՝ մեծ դերակատարություն կարող են ունենալ այդ գործում: 

 

— Այո անդրադառնում են, բայց ոչ բավարար չափով, և այդ դաշտում մենք՝ հայերս, շատ անելիքներ ունենք: Բարեբախտաբար, վերջին տարիներին այս հարցում որոշակի աշխուժություն է նկատվում: Իրանահայ մշակութային գործիչների շնորհիվ հայ գրականությունը պարսկերենով մատուցվում է իրանցիներին, որն ի միջի այլոց ընդառաջվում է։ Անդրանիկ Խեչումյանի թարգմանությամբ ցայժմ 26 գիրք է շուկա դուրս եկել, որոնցից մի քանիսը, պատմության մեջ առաջին անգամը լինելով, նույնիսկ հասել են երկրորդ և երրորդ հրատարակության: Ավելացնեմ, հիշյալի վերջին երեք թարգմանությունները Երվանդ Օտյանի գործերից են եղել՝ «Ընկեր Բ. Փանջունին», «Անիծյալ տարիները» և վերջերս հրատարակված՝ «Թաղականին կինը», որոնցից առաջինը՝ երրորդ հրատարակության հասավ: 

 

— Մենք դժվար ապրեցինք, որ դուք ավելի լավ ապրեք: Դուք էլ ապրե՛ք այնպես, որ ձեզանից հետո եկող սերունդն ապրի ավելի հպարտ, ավելի հանգիստ, ավելի մարդկային և ավելի հայ...

Զրուցեց Աննա Գիվարգիզյանը

Լուսանկարները՝ «Արաքս» թերթի արխիվից